Przepisy prawa wprost określają, kto jest uprawnionym do zachowku. Uprawnionymi są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Przy ustalaniu wysokości zachowku przepisy wyróżniają dwie sytuacje. Jeżeli niedoszły spadkobierca jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, a w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Ocena, czy osoba uprawniona do zachowku była w dniu otwarcia spadku trwale niezdolna do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 k.c. powinna być dokonana z uwzględnieniem wszystkich okoliczności decydujących o możliwości osiągnięcia przez tę osobę dochodów z pracy zarobkowej.
Celem instytucji zachowku jest zapobiegnięcie sytuacji, gdy spadkobierca ustawowy zostanie przez spadkodawcę pozbawiony prawa do majątku, który po sobie zostawi. Chodzi o to, aby osoba najbliższa uzyskała korzyść materialną ze spadku, pomimo że wola spadkodawcy była inna. Jedynie instytucja wydziedziczenia spadkobiercy powoduje, że uprawnionemu nie przysługuje prawo do zachowku.
Sens instytucji zachowku polega więc na ustawowym zagwarantowaniu osobie uprawnionej uzyskania określonej korzyści majątkowej ze spadku, niezależnie od woli spadkodawcy, a zatem nawet, gdy spadkodawca poprzez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny faktycznie doprowadził do pozbawienia uprawnionego do zachowku tych korzyści majątkowych.
Uprawnionemu będzie przysługiwać roszczenie o zachowek, jeżeli nie zostało ono zaspokojone bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Roszczenie z tego tytułu przysługuje mu, nawet gdyby został powołany do spadku z ustawy lub na podstawie dziedziczenia testamentowego (tak wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02, OSP 2007, Nr 4, poz. 51, z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009, Nr 3, poz. 47).
Jak należy ustalić wysokość zachowku? Najpierw ustala się udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, udział ten jest wyrażony odpowiednim ułamkiem, potem ustala się substrat zachowku, który po przemnożeniu przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku daje nam poszukiwaną wielkość, czyli wysokość zachowku. Aby ustalić substrat zachowku należy przede wszystkim określić tzw. czystą wartość spadku.
Czysta wartość spadku stanowi różnicę między wartością stanu czynnego spadku, a wartością stanu biernego spadku. Tak więc najpierw należy zawsze ustalić wartość wszystkich praw należących do spadku, według stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a następnie odjąć wartość długów spadkowych (za wyjątkiem wynikającym m.in. z zachowków). Ustalanie składu spadku, mianowicie różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego spadku (pasywów), następuje więc według reguł określonych w art. 922 k.c., nie uwzględnia się jedynie zapisów i poleceń oraz oczywiście długów z tytułu zachowku (tak Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 27 października 2016r., w sprawie sygn. akt: I ACa 487/16).
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Nie dolicza się drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Pamiętajmy, że umowa z następcą uregulowana w art. 52 ust. 1 ustawy z 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin nie jest umową darowizny, a wartość przedmiotów majątkowych przekazanych przez spadkodawcę na podstawie takiej umowy nie ulega zaliczeniu do substratu zachowku.
Gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 k.c. Odpowiedzialność na podstawie art. 1000 k.c. ogranicza się do wartości wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu po upływie pięciu lat.
Odwiedź nasze siedziby:
Kancelaria adwokacka Łódź
Kancelaria adwokacka Pabianice
Kancelaria adwokacka Brzeziny
