Dział spadku – zagadnienia ogólne

Dział spadku może być umowny lub sądowy. Powinien w zasadzie objąć całość spadku. Przedmiotem takiego podziału są tylko aktywa. Sąd Najwyższy orzekł, że w postępowaniu działowym nie można dzielić długów spadkowych (por. postanowienie SN z dnia 26 stycznia 1972 r., III CRN 477/71, OSPiKA 1972, z. 9, poz. 174, postanowienie SN z dnia 12 stycznia 1978 r., III CRN 333/77, LEX nr 8051, postanowienie SN z dnia 20 września 2000 r., I CKN 295/00, OSNC 2001, nr 2, poz. 32).

Kiedy dochodzi do umownego działu spadku? Kiedy istnieje zgodna wola wszystkich współspadkobierców zarówno co do formy podziału, jak i sposobu jego dokonania. Umowa musi być podpisana przez wszystkich spadkobierców. Nie można któregoś z nich pominąć. Jeżeli jeden ze spadkobierców zażąda sądowego działu spadku, to wówczas umowny jest niedopuszczalny. Jeżeli spadkobierca zbył swój udział w spadku lub jego część, nabywca musi stać się stroną umowy działowej.

Jeśli chodzi o formę umowy o dział spadku to zależy co jest przedmiotem działu. Jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Forma aktu notarialnego wymagana jest wtedy, gdy w skład spadku wchodzi prawo rzeczowe, do którego przeniesienia ustawa wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Jeżeli w skład dzielonego spadku wchodzi przedsiębiorstwo, powinna zostać zachowana forma pisemna z podpisami poświadczonymi notarialnie.

W sytuacji istnienia konfliktu pomiędzy spadkobiercami sądowy dział spadku jest jedynym możliwym sposobem wyjścia ze wspólności.
Wniosek do sądu o dział spadku może złożyć każdy ze współspadkobierców, a także nabywca udziału w spadku oraz spadkobiercy tych osób. Może on zostać złożony w każdym czasie, gdyż roszczenie o podział majątku wspólnego nie ulega przedawnieniu (zob. pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w uzasadnieniu uchwały z dnia 22 listopada 1972 r., III CZP 83/72, OSNCP 1973, nr 7–8, poz. 124, z glosą S. Breyera, OSPiKA 1974, z. 2, poz. 25, postanowienie SN z dnia 26 kwietnia 2013 r., II CSK 546/12, LEX nr 1344413).

Postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym przed sądem spadku. W toku postepowania sąd ustala skład spadku i wartość przedmiotów spadkowych. Stan spadku ustala się według chwili otwarcia spadku, jego wartość zaś – według cen z chwili dokonania działu (tak uchwała SN z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 90; postanowienie SN z dnia 24 sierpnia 2011 r., IV CSK 521/10, LEX nr 1102544).

Wartość przedmiotu zniesienia współwłasności, jeżeli nie jest to gospodarstwo rolne, ustala się na podstawie cen rynkowych (postanowienie SN z dnia 30 grudnia 1975 r., III CRN 349/75, LEX nr 7786). W przypadku gdy nie ma sporu pomiędzy uczestnikami, co do wartości przedmiotów spadkowych, sąd związany jest powyższymi wskazaniami. Takie stanowisko uczestników pozwala im zaoszczędzić koszty procesu oraz czas. Sąd bowiem nie powołuje biegłego do spraw wyceny nieruchomości i ruchomości. Jeżeli uczestnicy postępowania zgodnie określą wartość przedmiotów spadkowych, jest to dla sądu wiążące.

Pamiętajmy, że obciążenie hipoteką wpływa na wartość nieruchomości, a zatem przy jej ustalaniu w toku podziału majątku wspólnego sąd powinien uwzględnić to obciążenie, podobnie jak obowiązany jest rozważyć obniżenie wartości z powodu obciążenia w postaci służebności czy dożywocia (zob. postanowienie SN z dnia 26 września 2013 r., II CSK 650/12, LEX nr 1408410 i przywoływane tam obszernie orzecznictwo). Jako adwokat i prawnik wielokrotnie spotkałam się z sytuacjami, gdzie w sprawie o dział spadku, o zachowek, o podział majątku wspólnego sąd obniżał wartość nieruchomości o powyższe obciążenia.

Jeśli dojdzie na przykład do sprzedaży przedmiotu spadku w okresie między otwarciem spadku, a jego działem, to takie zdarzenie powinno zostać uwzględnione przez sąd i następuje odpowiednie rozliczenie pomiędzy spadkobiercami. Zbycie przez jednego ze spadkobierców bez zgody pozostałych spadkobierców przedmiotu wchodzącego w skład spadku jest nieważne. Może się zdarzyć, że w chwili działu spadku nie może nim być już objęty przedmiot wchodzący w skład spadku, którym samodzielnie rozporządził jeden ze spadkobierców bez zgody pozostałych spadkobierców. Rozliczeniu wówczas powinna podlegać jego wartość ustalona na chwilę działu spadku i według stanu na dzień otwarcia spadku, tak jakby przedmiot ten nadal wchodził w skład masy podlegającej podziałowi.

Podstawowym celem postępowania działowego jest doprowadzenie do tego, aby między współspadkobiercami przestała istnieć wspólność wynikająca z dziedziczenia. Tego typu sprawy w przypadku konfliktu między spadkobiercami są długotrwałe i kosztowne. Warto się więc dobrze przygotować przed złożeniem do sądu odpowiedniego wniosku.

Odwiedź nasze siedziby: